Artykuły
Agresja i przemoc w szkole – sposoby reakcji i przeciwdziałanie
Samo słowo agresja wywodzi się z łacińskiego aggressio – napaść, co oznacza: zbliżać się do czegoś, nacierać na to, stawić czoło wyzwaniom. (Rumpf, M. Bacdorf , 2003, s.10). Część teoretyków poszerza definicje agresji o jej aspekt poznawczy i kwalifikuje to pojęcie nie tylko do sfery działań, ale również pozbawienia takiego działania (brak opieki, zaniedbywanie, nie udzielenie pomocy) oraz agresywnych intencji, myśli, życzeń. Szukając wspólnego mianownika dla ponad 250 definicji agresji funkcjonujących w literaturze naukowej można podkreślić znaczenie dwóch czynników: intencjonalności zachowań oraz negatywnych następstw (fizycznych lub psychicznych) tych zachowań dla ofiary agresji. Wśród ujęć agresji wymienia się: obiektywne – podkreślające społeczną szkodliwość czynu w formie ataku wyrządzającego krzywdę (fizyczną lub psychiczną); intencjonalne – określane jako działanie podejmowane z intencją wyrządzenia krzywdy, której często towarzyszy reakcja emocjonalna - gniew; oraz traktujące agresję jako cechę osobowości – przejawianą gotowością do agresywnego reagowania na określone sygnały wywoławcze, określanej jako zgeneralizowane postawa wrogości (częściej i poprawniej określana mianem – agresywności i przejawiana gównie przez osobowość typu A).
Dokonując w wielkim skrócie (szerzej: Jaworska 2012) podziałów agresji możemy wyróżnić dla m.in. podział:
- W zależności od poziomu kontroli emocjonalnej: agresję typu afektywnego –przejawianą w postaci zachowań gwałtownych oraz agresję instrumentalną - której głównym celem nie jest wyrządzenie szkody, lecz stanowi ona drogę do osiągnięcia jakiegoś innego celu.
- Ze względu na bezpośredniość aktów agresji: bezpośrednią (w przypadku bezpośredniego działania w celu wyrządzenia szkody) i pośrednią Agresja bezpośrednia może być przejawiana w formie fizycznej (uderzanie, kopanie itd.), werbalnej (wyzywanie, ośmieszanie itp.) lub świadczącej o zaniechaniu (np. pozbawienie pomocy) czy niesprawiedliwym traktowaniu (np. mobbing) – zawsze jest jednak działaniem ukierunkowanym bezpośrednio na ofiarę agresji. Agresja pośrednia (Alberti, Emmos, 2003), rozumiana jest jako działanie podstępne, pozbawione konfrontacji, które bywa maskowane uśmiechem i zachowaniem przyjacielskim. Ta zamaskowana postać agresji może przybierać oblicze podstępnego knucia, plotek lub sarkazmu, z którego często śmieją się inni – silnie rani jednak osobę będąca jego obiektem. W ujęciu fizycznym agresja pośrednia może przybierać np. formę kopania rzeczy należących do ofiary.
- Ze względu na formy jej wyrażania: agresję werbalną (przejawianą w formie agresywnych aktów słownych mających na celu psychiczne zranienie drugie osoby. przybiera ona postać wyzwisk, arogancji, ośmieszania czy poniżania słownego) i agresję niewerbalną (fizyczną – przejawianą w bezpośrednim ataku w postaci zadawania cierpienia fizycznego i nie fizyczną polegającą na zaniedbywaniu, lekceważeniu, poniżaniu poprzez okazywanie wyższości).
- Ze względu na formy: fizyczną - z zastosowaniem do działania agresywnego własnego ciała (np. pięści, nóg) lub innych przedmiotów; seksualną – przejawiana w formie gwałtów lub wymuszenia zachowań seksualnych; psychiczną – polegającą na agresywnym zachowaniu słownym (odrzucenie, wrogie uwagi, obelgi, groźby, zaczepki) lub gestykulacyjnym (poniżające i obrażające gesty, miny) a także wyrażaną poprzez agresywne słowa i obrazy (np. zdjęcia) przy zastosowaniu współczesnej techniki (Internetu, telefonu komórkowego) oraz mobbing (w miejscu pracy lub szkole). W zakresie form podziału agresji należy wyróżnić także zaniechanie pomocy, które choć w swej istocie jest raczej brakiem działania może stanowić intencjonalne, ukierunkowane na wyrządzenie krzywdy postępowanie.
Agresja (agresywność) może stać się czynnikiem wyzwalającym przemoc, która często utożsamiana jest ze zjawiskiem agresji. Obie kategorie dzieli przede wszystkim kryterium intencjonalności, które w przypadku agresji może być względne, nieodłącznie towarzyszy natomiast zjawisku przemocy. Przemocy nie zawsze towarzyszy natomiast pobudzenie emocjonalne, które nierozerwalnie jest związane z agresją.
Celem artykułu jest odpowiedź na konkretne zapotrzebowanie w zakresie poznania technik pracy z uczniem agresywnym. Procedury te są jedynie zarysem nadającym kierunek pracy, są oparte wyłącznie na nurcie poznawczo-behawioralnym i nie wyczerpują sposobów pracy z uczniem agresywnym. Wyczerpanie tematu nie jest to możliwe z uwagi na charakter tego opracowania (wymaga oddzielnych i szczegółowych opracowań). Aby jednak nie pozostawiać Czytelnika w poczuciu jedynie ogólnych haseł chcę na zakończenie wskazać kilka praktycznych wskazówek - możliwych do zastosowania w codziennym reagowaniu na agresję uczniów.
Zanim podejmiesz jakiekolwiek działanie pamiętaj, że każda interwencja powinna wypływać z głębokiego szacunku do drugiego człowieka – zarówno sprawcy jak i ofiar zachowań agresywnych (tylko poszanowanie godności i szacunek do człowieka pozwala mieć nadzieję, że nauczy się okazywać szacunek innym - nawet wtedy, gdy całym dotychczasowym zachowaniem temu przeczył).
W reakcjach na zachowania agresywne uczniów warto wypracować konkretne procedury – aby działały konieczna jest konsekwencja w ich stosowaniu (Zielińska, 2016; Pryon, 2004):
- Ustal w klasie zasady postępowania w przypadku różnych zachowań i konsekwentnie ich przestrzegaj (kontrakt zawarty w cała klasą i poszczególnymi uczniami jeśli tego wymaga sytuacja powinien zawierać sformułowania pozytywne – co robimy, jak się zachowujemy i jakie z tego wynikają zyski – NIE: czego nie robimy!
- Tak dobieraj zadania, które wykonują uczniowie, aby każdy z nich miał szanse osiągnąć sukces – to sukces motywuje do pożądanego działania – nie kara!
- Każdemu uczniowi dawaj przynajmniej tyle samo pozytywnych informacji zwrotnych, co negatywnych (jeśli jest taka potrzeba) – nigdy na odwrót! To pochwała i uznanie motywuje do zmiany nie krytyka!
- Nie oczekuj zachowania A (np. zachowywania spokoju w czasie lekcji) jeśli wzmacniasz zachowania B (np. agresję) – jeśli dajesz dziecku swoją uwagę najczęściej tylko wtedy, gdy jest agresywne – właśnie takie będzie (lepiej być karanym niż „niewidzialnym”!).
- Pierwszym elementem prawidłowej interwencji jest natychmiastowe przerwanie zachowania agresywnego w momencie, w którym wystąpi – wyłącznie jednym słowem – STOP (najlepiej razem z wyciągnięta przed siebie ręką z gestem powstrzymywania) – naucz procedury STOP także wszystkie dzieci.
- Reprymenda słowna (nagana) - aby wypełniła swoje zadanie zakończenia zachowania agresywnego musi spełniać pewne kryteria: być jak najkrótsza, stanowcza, ale nie zawierająca w sobie negatywnych emocji.
- Wbrew powszechnej opinii upomnienia wypowiadane cichym głosem są skuteczniejsze od tych głośnych (najskuteczniejsze są te, które może usłyszeć tylko osoba do której są kierowane – nie cała klasa
- Nie mów dziecku czego ma nie robić (np. nie kręć się, nie spóźniaj, nie krzycz ), tylko to co ma robić (np. usiądź spokojnie, mów spokojnie, zapisz temat w zeszycie) - zasady trzeba spokojnie (krótko) i czasem wielokrotnie powtarzać.
- Jeśli uczeń wykona twoje polecenie nawiąż z nim kontakt/pochwal (np. „teraz naprawdę dobrze pracujesz na lekcji” – bez sarkazmu) – jeśli będziesz zwracać na niego uwagę tylko wtedy, gdy zachowuje się niewłaściwie – jego zachowanie może stać się formą uzyskiwania uwagi nauczyciela.
- Stosuj procedurę time-out – zaplanowane ignorowanie – wycofaj jakąkolwiek interakcje z uczniem w przypadku wystąpienia zachowania agresywnego (niezagrażającego innym) – odwróć od niego uwagę i całkowicie go ignoruj (to właśnie teraz staje się „niewidoczny”) – oczywiście będzie to możliwe tylko wtedy, gdy wzmocnień nie będzie mu dostarczała cała reszta klasy (np. przez krzyk lub śmiech). Time-out jest niezwykle skuteczny w szczególności, gdy jednocześnie wzmacniane są zachowania alternatywne
- Stosuj interwencje naprawcze – jeśli uczeń zrobił coś niewłaściwego ucz go zachowań pożądanych poprzez naprawienie szkody i zadośćuczynienie (możesz tu wprowadzać formy humoru np.: jeśli kogoś obraził niech zamiast zwykłych przeprosin napisze wierszyk z przeprosinami).
Miej świadomość, że nie wszystkim uczniom zdołasz pomóc. Z uwagi na różnorodność etiologii zachowań agresywnym, na swojej drodze zawodowej spotkasz także tych, których zaburzenia neurobiologiczne nie pozwalają na wyuczenie się nowych, pożądanych zachowań. Oni jednak także potrzebują twojego szacunku.
W wychowaniu od zawsze działa zjawisko rezonansu – możesz oddziaływać jedyne tym samym na to samo – karanie uczy jedynie jak karać – okazanie szacunku uczy jak szanować.
Literatura cytowana:
Baumann K. (2007). Agresja dobra i zła, „Edukacja i dialog”, nr 2/2007
Farnicka M., Liberska H., Nieiwedział D., (2016). Psychologia agresji. Warszawa
Jaworska A. (2012). Leksykon resocjalizacji, Kraków
Pryon K. (2004). Najpierw wytresuje kurczaka. Poznań
Rumpf J., Bacdorf M. (2003). Krzyczeć, Bić, Niszczyć, Agresja u Dzieci w Wieku 13 lat, Gdańsk
Urban B. (2010). Współczesne teorie w naukach społecznych wobec przestępczości i resocjalizacji [w:] T.Sołtysiak, A.Latoś (red.), Dzialalnośc profilaktyczna i resocjalizacyjna w środowisku otwartym, instytucjach wychowawczych, poprawczych oraz karnych, Bydgoszcz
Zielińska M. (2016). Jak reagować na agresję uczniów. Gdańsk